ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 4، تیر 1401 ، شماره پی در پی 74

شناخت و تحلیل شیوه های پیرنگ سازی در تاریخ بیهقی

صفحه (165 - 183)
امیرحسین عسگری ، ایمان زکریایی کرمانی (نویسنده مسئول)، نادر شایگانفر
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف: روایت و روایتمندی عنصر مهمی در گزارش تاریخی و شرح رویدادها و افعال انسان است. پیرنگسازی به معنای تمهیدات و صناعات بکاررفته در ترتیب و ارائۀ رویدادهای تاریخ به نحوی معنادار، وجه عمدۀ روایتمندی است و از این نظر جزو مقولات مورد توجه نویسندگان در زمان نگارش متن تاریخبوده است. تاریخ بیهقی نمونۀ خاص و ممتاز تواریخ دودمانی در شرح وقایع دوران پادشاهی مسعود غزنوی است که شیوه های خاص آن در پردازش طرح کلی و پیرنگ در روایت وقایع، کمتر مورد توجه بوده است. پژوهش پیش‌رو با بهره گیری از آرای دو نظریه پرداز روایت تاریخی، پل ریکور و هایدن وایت، به شناسایی و تحلیل شیوه های پیرنگسازی تاریخ بیهقی با رویکردی مقایسه ای و همچنین با توجه به کاربردهای و دلالتهای معنایی این شیوه ها میپردازد.

روش مطالعه: مطالعه و جمع‌آوری داده ها در این مقاله به شیوۀ کتابخانه ای و شیوۀ بحث توصیفی-تحلیلی است.

یافته ها: پیرنگسازی در تاریخ بیهقی در دو حوزۀ طرح کلی تاریخ و پیرنگ روایات و قایع قابل بررسی است. در حوزۀ طرح کلی، نشانه گذاری دوره های تاریخ و همچنین تغییر جایگاه زمانی پاره های تاریخ در قالب تکنیک گذشته نگر و آینده نگر مهمترین تمهیدات بیهقی در پیرنگسازی است. در پیرنگسازی روایات وقایع تاریخ، پیرنگسازی براساس الگوبرداری روایت از دو جریان روایات برجستۀ تواریخ پیشین (بخصوص تواریخ خلفا) و روایات دوران حکومت محمود غزنوی، دارای اهمیت است. همچنین در این حوزه تغییراتی که در پیرنگ حکایات الحاقی (نسبت به روایات اصلی آنها) برای درج در تاریخ اعمال شده، بواسطۀ دو تکنیک شرح زمینه ها و اسباب وقایع و همچنین افزودن کنشها، موقعیتها و گفتارهای خاص به پیرنگ اصلی معرفی شده است.

نتیجه گیری: در تاریخ بیهقی تمهیدات نوآورانه ای در پیرنگسازی نسبت به شیوه های معمول در تواریخ پیشین بکار رفته است. نشانه گذاری تاریخ، درج گذشته نگرها و آینده نگرها در تدوین طرح کلی تاریخ و بهره گیری از الگوها و تناظرها در تدوین پیرنگ روایات، ازجمله مهمترین تمهیدات پیرنگسازی بیهقی است که به نحوی بدیع و گسترده در این تاریخ بکار رفته است.

کلمات کلیدی
پیرنگ , پیرنگسازی , الگو , پیرفت , گذشته نگر , آینده نگر

• بررسی تحلیلی حکایتهای تاریخی بیهقی، کرمی، محمدحسین (1389)، مشهد: شرکت به نشر.
• تاریخ الرسل و الملوک، طبری، محمدبن جریر (1363)، جلد 11 و 12، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر
• تاریخنگاری اسلامی، رابینسون، چیس (1392)، ترجمۀ محسن الویری، تهران: سمت.
• در پیرامون تاریخ بیهقی، نفیسی، سعید (1342)، تهران: کتاب‌فروشی فروغی.
• درآمدی بر تاریخ‌پژوهی، استنفورد، مایکل (1393)، ترجمۀ مسعود صادقی، تهران: سمت.
• دیبای دیداری (متن کامل تاریخ بیهقی)، بیهقی، محمدبن حسین (1390)، به کوشش محمدجعفر یاحقی، مهدی سیدی، تهران: سخن.
• رمز کل: کتاب مقدس و ادبیات، فرای، نورتروپ (1379)، ترجمۀ صالح حسینی، تهران: نیلوفر.
• روایت‌شناسی تاریخنگارانۀ تاریخ بیهقی، راغب، محمد (1394)، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
• زمان و حکایت (کتاب اول: پیرنگ و حکایت تاریخی)، ریکور، پل (1383)، ترجمۀ مهشید نونهال، تهران: گام نو.
• زمان و حکایت (کتاب دوم: پیکره‎‌بندی زمان در حکایت داستانی)، ریکور، پل (1384)، ترجمۀ مهشید نونهال، تهران: گام نو.
• زمانه، زندگی و کارنامۀ بیهقی، والدمن، مریلین (1375)، ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران: نشر تاریخ ایران.
• گزارشگر حقیقت، یوسفی، غلامحسین (1367)، در دیداری با اهل قلم (مجموعه مقالات)، تهران: علمی.
• مجمع الانساب، شبانکاره ای، محمدبن علی (1363) به تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
• مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن حسین (1356)، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد 1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.